Tørrmuring

Det er berre om murar av naturstein vi kjenner til at omgrepet tørrmur vert brukt. I ein tørrmur er ikkje steinen sett eller lagd i noko slags form for mørtel. Det er måten steinane er plasserte på i muren, som avgjer at muren får stabilitet og styrke.

Samtidig som det er viktig at kvar stein blir lagd på rett måte, er det også den ferdige, heilskaplege muren som er garantien for at kvar einskild stein ligg stødig og sikkert. Vi kan seia – litt filosofisk – at kvar del er viktig for heilskapen og at heilskapen er viktig for kvar del.

Grunnprinsippet ved tørrmuring er å få til vektfordeling. Dei gamle murarane sa gjerne «legg éin stein på to, og to på éin». Det er dette som bli kalla å leggja steinane i «band» eller i «forband». På den måten utnyttar ein tyngdekrafta slik at alle steinane i muren – ideelt sett – er påverka av, blir haldne fast av, kvarandre. Det er det same prinsippet som vert utnytta når ein murar med teglstein, men med naturstein må ein gjerne arbeida litt meir kreativt og gjennomtenkt viss ein skal få til å laga mange gode band i muren, når ein har å gjera med stein i mange ulike former og storleikar. Det er også viktig å etablera gode bindingar (band) innover i murverket, oftast kalla «tverrband», på engelsk «throughstones».

Ein tørrmur kan ha berande funksjon, som i grunnmurar og andre fundament, han kan vera støttande, det vil seia til dømes halda jordmassar tilbake som i ein bakkemur, eller han kan gje livd og vern, som i le-murar, steingardar etc. Ut frå desse hovudfunksjonane kan ein sjå at tørrmura konstruksjonar kan ha eit uendeleg vidt bruksspekter, både i bygningar og i landskapsformande element (elvemurar, kisteveiter, kaiar, vegar, jernbaneanlegg, trapper, hellebruer, kvelvbruer etc.) . Særleg vil ein sjå stor variasjon i bruk av tørrmur i område med mykje stein og – historisk sett – lite vegetasjon, t.d. vestkysten av Noreg og Vesterhavsøyane.

Av hovudtypar tørrmura konstruksjonar kan nemnast støttemur (einsidig/enkeltvanga mur), kistemur (dobbeltvanga mur med eit sjikt av innfyll), utkraga murar (som i eldstader og vestnorske jordkjellarar), kvelvar (som i kvelvbruer, kjellartak, inngangar og vindauge i bygningar osb.). Ved elveforbygningar, kanalar og kisteveiter nyttar ein kjende hovudtypar mur, men slike anlegg vert likevel nemnde som ein eigen kategori her.  I slike anlegg vert ofte botnen lagd på ein spesiell måte, enten med ei form for «brulegging» eller med flate heller.

Utdanning i faget som tørrmurar skjer uformelt ved overføring av kunnskap frå person til person i eit arbeidsfellesskap. Faget er ikkje definert i Lov om fagopplæring og må reknast som eit tradisjonshandverk. I anleggsgartnarfaget er det lagt inn ein liten bolk muring med naturstein, men denne bolken dekkjer ikkje heile breidda av faget tørrmuring.

Sjølv om arbeid med leire- og kalkmørtel strengt vurdert ikkje er tørrmuring, som per definisjon er muring utan mørtel, har det ikkje vore uvanleg at tradisjonshandverkarar har kombinert desse fagområda. Særleg har det vore vanleg at ein tørrmurar har kunna nytta leiremørtel, t.d. ved muring av eldstader (gruer, peisar, smieavlar) eller der har vore eit krav om at kistemurar inn mot ein klimatisert sone (kjellarar, fjøs) skulle vera isolerte. Men sjølv om det vert nytta mørtel i «innmaten» i slike tilfelle, vert muren laga etter grunnprinsippa for tørrmur, dvs. med god ligg (kontakt) mot steinane i skiftet under, og med band og tverrband.